ODTÜ/Hacettepe aDNA Laboratuvarı (Türkiye)

Türkiye’nin ilk antik DNA labortuvarı 2012 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Biyoloji Bölümü’nde İnci Togan tarafından, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu’nun (TÜBİTAK) desteğiyle kuruldu. Ekip Anadolu’nun ilk antik koyun DNA analizini aynı yıl yayımladı. Çatalhöyük kazıları sırasındaki akrabalık tartışmaları üzerinden konuya ilgi duyan hesaplamalı biyolog Mehmet Somel 2013’te ekibe katıldı. Çatalhöyük’te çalışan antropologlar, antik definlerin dişlerinde yaptıkları incelemeler sonucunda, aynı evlerin tabanına yan yana gömülen bireylerin bireylerin akraba olmayabilecekleri sonucuna varmışlardı ve şimdi aDNA analiziyle bunu teyit etmek istiyorlardı. Böylece, ODTÜ aDNA Laboratuvarı Anadolu’da bulunan Neolitik insan kalıntıları üzerinde çalışmaya başladı. Bu görev, laboratuvarın ilk uluslararası işbirliğinin de önünü açtı ve insan aDNA çalışmaları konusundaki deneyimiyle tanınan Anders Götherström liderliğindeki bir Stockholm Üniversitesi ekibiyle ortak çalışmalar başladı. Sıcak Anadolu iklimi, iyi korunmuş genetik materyal bulunmasını güçleştirse de, moleküler biyolog Füsun Özer liderliğindeki bir ekip önce Konya Boncuklu Höyük, sonra da Niğde Tepecik-Çiftlik Höyük’ten alınmış numunelerden yeterli DNA elde etmeyi başardı. Gülşah M. Kılınç‘ın öncülüğünde yürütülen hesaplamalı analizler, Neolitik kültürün Avrupa’ya göçebe insan toplulukları tarafından getirildiğini ve bu göçebelerin aynı dönem Anadolu’da yaşamakta olan insanlarla akraba olduklarını gösterdi. Böylelikle, birçok arkeolojik çıkarsama teyit edilmiş oldu.

Ekibin ele aldığı bilimsel sorular yoğun bir disiplinlerarası çalışma gerektirdiğinden, ODTÜ Yerleşim Arkeolojisi Programı’ndan Çiğdem Atakuman ile Hacettepe Üniversitesi (HÜ) Antropoloji Bölümü’nden Yılmaz S. Erdal 2017’de ekibe katıldı. Somel’in liderliğindeki ekip, Anadolu’daki 20 Neolitik yerleşimden yaklaşık 1500 örneği inceleyerek aralarından en çok umut vadeden 350 bireyi derinlemesine analiz etmeyi hedefleyen iddialı projeleri NEOGENE için önemli bir ERC hibesi elde etti. ODTÜ Enformatik Enstitüsü’nden Elif Sürer arkeolojik verinin nicelenerek genetik sonuçlarla birlikte değerlendirileceği kültürel tarih simülasyonları yürütmek üzere ekibe katıldı. 2018’de ODTÜ ekibi Yılmaz S. Erdal, Füsun Özer ve N. Ezgi Altınışık ile işbirliği yaparak, Türkiye’deki en zengin antik insan kemiği koleksiyonlarından birine de evsahipliği yapan HÜ Antropoloji Bölümü’nde son teknoloji bir aDNA laboratuvarı kurulmasına katkıda bulundu.

2021 itibariyle tek bir araştırma grubu gibi çalışmakta olan ODTÜ/Hacettepe Antik DNA Ekibi, Ali Akbaba, Arda Sevkar, Ayça Aydoğan, Ayça Küçükakdağ Doğu, Damla Kaptan, D. Deniz Kazancı, Dilek Koptekin, Ekin Sağlıcan, Fatma Küçük Baloğlu, Gözde Atağ, Kanat Gürün, Kıvılcım B. Vural, Merve N. Güler, Mustafa Özkan, F. Rabia Fidan, Sevgi Yorulmaz ve Şevval Aktürk‘ün aralarında olduğu geniş ve aktif bir genç araştırmacı ekibine sahip olmanın ayrıcalığını yaşamaktadır. Ekipteki lisansüstü öğrenciler ve doktora sonrası araştırmacıların neredeyse tamamı arkeogenetik ve popülasyon genetiği alanına yeni adım atmış durumdadır. NEOMATRIX projesi, akademik çevrelerle yeni ilişki ağları kurma ve işbirliği konusunda olanaklar sunarak bu alanda uzmanlaşmalarına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Holosen dönem boyunca insanın demografik tarihini ve toplumsal geleneklerini araştıran Ankara ekibi, aynı zamanda koyun ve at ile ilgili çalıçmalar da yürütmektedir. Ekip, bölgedeki diğer araştırma gruplarıyla ortak çalışmalar yürütmek ve popülasyon genetiği ve aDNA analizi konularındaki araştırmaların teşvik edilmesi için de son derece isteklidir.

Mehmet Somel ODTÜ (Ankara) biyoloji bölümünden mezun olduktan sonra biyoteknoloji alanında yüksek lisansını tamamladı (1996-2004). Almanya’nın Leipzig şehrindeki Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü’nde yürüttüğü doktora çalışması (2004-2008) sırasında primatlarda transkriptom verisini analiz etti. Somel, Çin’in Şangay şehrindeki Şanghay`da Hesaplamalı Biyoloji Ortak Enstitüsü’nde (2008-2011) ve ABD’deki UC Berkeley Üniversitesi’nde (2011-2013) doktora sonrası araştırmacı olarak insan evrimi ve beyin yaşlanması konularında çalışmalar yürüttü. 2013’ten bu yana ODTÜ Biyolojik Bilimler Bölümü’nde öğretim üyesi olan Somel, Karşılaştırmalı ve Evrimsel Biyoloji (CompEvo) araştırma grubu ile ODTÜ/Hacettepe Antik DNA Laboratuvarı bünyesinde çalışmalarını yürütmektedir. Ekoloji ve Evrimsel Biyoloji Derneği‘nin aktif bir üyesidir.

Somel Çin’de ve ABD’de doktora sonrası araştırmacı olarak insan evrimi ve beyin yaşlanması konularında çalışmalar yürüttü.

Çiğdem Atakuman ODTÜ Kimya Mühendisliği Bölümü’nden mezun oldu (1991) ve ABD’deki UCLA’de Arkeoloji alanında doktorasını tamamladı (2004). Uğurlu-Imbros adasındaki kazılarda, Bozburun Yarımadası’ndaki tarihöncesi araştırmalarında ve Kahramanmaraş’taki Domuztepe Neolitik yerleşimindeki çalışmalarda yer aldı. Atakuman ve öğrencileri, Göbekli Tepe ile, ODTÜ Arkeoloji Müzesi koleksiyonunun parçası olan Koçumbeli erken Tunç Çağı yerleşiminde bulunan arkeolojik malzeme üzerinde çalıştı. TÜBİTAK’ın yayımladığı Bilim ve Teknik dergisinin yayın yönetmenliğini yürüten Atakuman, şu anda ODTÜ Yerleşim Arkeolojisi Lisansüstü Programı’nda dersler vermektedir.

Atakuman ODTÜ Yerleşim Arkeolojisi Lisansüstü Programı’nda dersler vermektedir.

Elif Sürer lisans (2005) ve yüksek lisans (2007) eğitimini Boğaziçi Üniversitesi’nde bilgisayar mühendisliği alanında tamamladı. Doktora çalışmalarını İtalya’daki Bologna Üniversitesi’nde biyomühendislik alanında yürüttü (2011). 2013-2015 yılları arasında İtalya’daki Milano Üniversitesi’nde REWIRE adlı AB projesi kapsamında doktora sonrası araştırmacı olarak çalışırken felç ve ihmal hastalarının rehabilitasyonuna yönelik video oyunları geliştirdi. 2015’te ODTÜ Enformatik Enstitüsü Modelleme ve Simülasyon Anabilim Dalı kadrosuna katılan Sürer, TÜBİTAK desteğiyle Down Sendromlu çocukların video oyunlarıyla eğitilmesi konusunda çalışma yürüttü. Şu anda ODTÜ Enformatik Enstitüsü Çokluortam Bilişimi programında ders vermektedir.

Sürer birçok farklı sağlık sorunu ve sendromun video oyunlarıyla rehabilite edilmesi için çalışma yürüttü.

Füsun Özer biyoloji alanındaki yüksek lisansını ODTÜ’de, doktorasını ise ABD’deki Illinois Üniversitesi’nde tamamladı. 2011’de ODTÜ Biyoloji Bölümü kadrosuna katıldı. Türkiye’nin ilk antik DNA laboratuvarının ODTÜ’de kurulmasına katkıda bulundu. Mayıs 2019’da Hacettepe Üniverstesi Antropoloji Bölümü’nde doçent olarak görev yapmaya başlayan Özer, antik DNA araştırmalarına yönelik Hacettepe Üniversitesi Moleküler Antropoloji ve Genom Laboratuvarı’nın (Human_G) kurulmasına katkı sundu. Özer çok sayıda ulusal ve AB destekli projede araştırmacı ve yönetici olarak görev aldı. Araştırma konuları şöyle sıralanabilir: İnsan popülasyonlarının arkeogenetiği, hayvan evcilleştirilmesine ilişkin aDNA analizleri ve tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan hayvan popülasyonlarının koruma genetiği.

Özer hem ODTÜ hem de Hacettepe Üniversitesi’ndeki antik DNA laboratuvarlarının kuruluşunda yer aldı.

Yılmaz Selim Erdal graduated from the Department of Anthropology at Hacettepe University, Ankara. He studied skeletal biology, paleopathology, and forensic anthropology. He joined field studies in archaeological excavations in Anatolia and Azerbaijan. He collected a total of 12,000 human skeletal remains dating from the aceramic Neolithic to the recent age. He is a member of the European Anthropological Association, International Association for Paleodontology, European Association of Archaeologists, Paleopathology Association, and Société d’Anthropologie de Paris. Together with scientists from METU, he took part in the establishment of Hacettepe University Molecular Anthropology and Genomics Laboratory (Human_G) as part of the NEOGENE project.

Erdal collected 12,000 human skeletal remains dating from the aceramic Neolithic to the recent age.

Nefize Ezgi Altınışık studied molecular biology and genetics for her BSc and MSc in Istanbul University, Turkey. Between 2015 and 2019, during her PhD, she worked on the human population history of the Beringian and North American Arctic region at the University of Ostrava, Czechia. She worked at the MPI-SHH, Jena, Germany as a visiting researcher during her PhD. Shortly after, she joined the Department of Anthropology at Hacettepe University, as part of Human-G Lab. She is also a member of the Ecology and Evolutionary Biology Society of Turkey.

Altınışık studied the human population history of the Beringian during her PhD.